روانشناسی رشد کودک

روانشناسی رشد کودک

همه می دانیم که چگونگی رشد و تکامل کودک اهمیت زیادی دارد، چون دوران کودکی مهم ترین دوره زندگی هر انسان به شمار می رود و در این دوران است که شخصیت افراد شکل می گیرد. کودکان در این دوران علاوه بر مراقبت های جسمانی، به توجه کافی نیاز دارند تا در همه زمینه های شخصیتی، عاطفی، اجتماعی و ذهنی به خوبی رشد کنند.

در یک تعریف کلی، می توان گفت:

"روانشناسی کودک؛ مراحل رشد مهارت های جسمانی و پیشرفت حرکتی، رشد عاطفی و پیشرفت فرآیند اجتماعی شدن کودک را مورد بررسی قرار می دهد".

این جنبه ها نقش اساسی در دوران نوجوانی و بزرگسالی کودک هم ایفا خواهند کرد. به همین دلیل روانشناسی رشد و به ویژه روانشناسی رشد کودک، یکی از موضوعات قابل توجه در دنیای امروز است و همه والدین باید نسبت به این شاخه از علم روانشناسی، اطلاعات مناسب داشته باشند تا مراحل رشد و تکامل کودک به بهترین شکل سپری شود. به همین دلیل آشنایی با مراحل مختلف رشد و تکامل کودک از جمله روانشناسی رشد کودک 3 ساله، روانشناسی رشد کودک 4 ساله، یا روانشناسی رشد کودک 6 ساله موضوعات مهمی در روانشناسی رشد کودک به شمار می روند.

اهمیت روانشناسی کودک

بدون شک همه والدین دوست دارند که شاهد رشد و تکامل سالم کودک خود باشند. اما شاید گاهی در مسیر تربیت مشکلاتی پیش بیاید که نتوان طبیعی بودن یا غیر طبیعی بودن رفتار کودک را از هم تشخیص داد. علم روانشناسی کودک و روانشناسی رشد به ما کمک می کند تا این تفاوت ها را بشناسیم و بر اساس توانایی های شناختی کودک با او رفتار کنیم و به او کمک کنیم مراحل رشد را به سلامت بگذراند. به زبان ساده باید گفت که روانشناسی رشد کودک، اهمیت ویژه ای در پرورش فرزندان با سلامت روانی دارد و باعث می شود مراحل رشد و تکامل کودک از جمله رشد ذهنی مسیر خود را به درستی طی کند.

انسان با کمترین توانایی ‌ها و امکانات به دنیا می ‌آید و به مراقبت زیادی احتیاج دارد که در درجه اول از سمت پدر و مادر، و بعد سایر اطرافیان و جامعه انجام می شود. اما باید بدانید که این مراقبت بدون آگاهی و آموزش شیوه‌ های فرزند‌پروری صحیح، امکان ندارد و اهمیت روانشناسی کودک و روانشناسی رشد کودک نیز از این موضوعات ناشی می‌شود.

به همین جهت، روانشناسان کودک ریشه رفتارهای غیر طبیعی کودک را پیدا کرده و به آنها کمک می کنند که با این مشکلات مبارزه کنند. این افراد متخصص در تشخیص، پیشگیری و ارزیابی مشکلاتی مثل اوتیسم هم نقش مهمی دارند.

هدف روانشناسی کودک

روانشناسی کودک؛ در حقیقت یکی از زیرشاخه های "روانشناسی رشد" است و با هدف بررسی دقیق و علمی کودک و نیازهای او و همچنین پیدا کردن روش های اصولی آموزش و پرورش کودک در سال های اخیر مورد توجه بوده است. از آنجا که توجه به همه ابعاد رشد آگاهی درباره مراحل رشد و تکامل کودک را به دنبال دارد، در این شاخه موضوعات گوناگون مربوط به کودک از جمله رشد جسمانی؛ رشد زبانی؛ رشد شناختی؛ رشد عاطفی و غیره مورد مطالعه قرار می گیرند. درست است که این رشته هدف های متعددی را دنبال می کند، اما بطور کلی، مهم ترین هدف روانشناسی رشد کودک، پرورش کودکانی با شخصیت سالم است تا بتوانند مسیر درستی را طی کرده و وارد جامعه شوند.

جنبه های مختلف مراحل رشد کودک

یکی از الزامات روانشناسی کودک، بررسی مراحل رشد کودک از جنبه های مختلف می باشد. مراحل رشد و تکامل کودک؛ مجموعه ای از تغییرات به هم پیوسته و تدریجی است که در سال های مختلف زندگی ایجاد می شود. رشد جسمانی، استخوانی، زبانی، عاطفی، شناختی، اجتماعی و شخصیتی جنبه های مختلف رشد کودک را تشکیل می دهند. این ابعاد گوناگون، ارتباط نزدیکی با هم داشته و تأثیر متقابلی بر روی یکدیگر دارند. به عبارت دیگر، قرار گرفتن همه این جنبه ها در کنار هم است که شخصیت و هویت انسان را شکل می دهد.

بنابراین برای رشد متعادل و سالم کودک، باید همه این ابعاد توسط والدین مورد توجه قرار گرفته و به خوبی شناخته شوند. از دیدگاه روانشناسی رشد و به ویژه روانشناسی رشد کودک اگر هر یک از این موارد دچار اختلال شود، ممکن است مشکلاتی را برای کودک به وجود آورد. بعضی از این مسائل با چند جلسه درمانی کاملاً قابل رفع هستند، اما اگر به مشکلات کودک توجه نشود، بعید نیست که او تا سال ها از این مشکل رنج ببرد و نتواند به موقع درمان شود.

در ادامه، به بررسی جنبه های مختلف رشد کودک خواهیم پرداخت. پس تا انتهای این مقاله، با ما همراه باشید.

رشد جسمانی

در میان مراحل رشد و تکامل کودک، رشد جسمانی از اهمیت بالایی برخوردار است. رشد جسمانی کودک؛ از زمان جنینی تا سال اول تولد، با سرعت بالایی انجام می شود و پس از آن دوباره از سرعت آن کم می شود. با رسیدن به سن بلوغ است که شاهد رشد بدن با سرعت قابل توجهی هستیم. رشد جسمانی کودک تحت تأثیر عواملی مثل وراثت است که نقش زیادی در قد و وزن کودک می گذارد. به علاوه، اگر کودک دچار مشکلات جسمی و فیزیکی باشد، ظهور مسائل روحی در او دور از ذهن نخواهد بود. احتمال دارد کودکی که از نقص جسمی رنج می برد، در برخورد نامناسب دوستان و اطرافیان خود متوجه این نقص ها شده و با مشکلات روحی نظیر افسردگی، خودکم بینی و عزت نفس پایین روبرو شود. بنابراین، رشد جسمانی پایه ای است که تکامل اجتماعی و عاطفی فرد بر اساس آن بنا خواهد شد. نیازهای این جنبه از روانشناسی رشد، شامل تغذیه مناسب، تحرک کافی، بهداشت فردی و محیطی، احساس امنیت، امکانات بازی و اوقات فراغت مناسب می باشد .

بد نیست بدانید که عضلات دختران در کودکی در مقایسه با پسران، بلندتر و سنگین تر است. همچنین، عضلات پسران در دوران بلوغ سفت و محکم می شود، در حالی که عضلات دختران در دوران بلوغ، همچنان بافت نرمی دارند. بنابراین شاید بتوان گفت پسرها در این سن از دخترها قدرت بیشتری دارند. این اختلاف بین دو جنسیت ناشی از چند عامل است: اول، تا حدودی به مشخصات ترکیبی اندام های مردان مثل شانه های پهن، دست ها و بازوهای بلند ارتباط دارد؛ دوم این که تا حدودی به این موضوع مربوط می شود که نیرومند و قوی بودن از نظر پسرها، ارزش بیشتری دارد.

رشد استخوانی

در زمان تولد، قسمت عمده اسکلت کودک از استخوان تشکیل می شود ولی بعضی از قسمت های بدن مانند: دو سر استخوان های بازو؛ پا؛ کف دست و کف پا، از غضروف تشکیل شده اند و تا اواخر دوران بلوغ استخوانی نمی شوند. غضروف تا پیش از آن که به استخوان تبدیل شود به رشد خود ادامه می دهد و باعث روند سریع رشد و تکامل کودک می شود. همچنین، استخوانی شدن جمجمه مدت ها قبل از تولد شروع می شود، اما ملاج ها که از بافت الیافی تشکیل شده اند بین استخوان ها باقی می مانند تا جمجمه بتواند امکان رشد مغز را فراهم سازد. استخوان های صورت نوزاد کوچک هستند و دندان ها شروع به بیرون آمدن نکرده اند. استخوان های صورت همزمان با بقیه جمجمه رشد می کنند، پس وقتی رشد جسمانی بدن تکمیل می شود اندازه سر با بقیه بدن تناسب دارد. علاوه بر این، بدن نوزاد ممکن است بیش  از 300 استخوان متمایز داشته باشد ولی همزمان با رشد و تکامل کودک، تعداد زیادی از این استخوان ها به هم جوش می خورند، تا آنجا که اسکلت یک فرد بالغ حدود 206 استخوان دارد.

از طرف دیگر، رشد استخوانی در دوران بلوغ پسران و دختران از لحاظ تراکم و سختی استخوان ها شبیه به هم است، ولی باید گفت که پسرها استخوان های بزرگ تری دارند. با توجه به این نکات در مراحل رشد و این مسئله که نواحی استخوانی شدن در همه کودکان توالی ثابتی دارد، پزشکان می توانند با بررسی تصاویر رادیوگرافی سن کودک و طبیعی یا غیر طبیعی بودن روند رشد و تکامل کودک را تشخیص دهند. به عنوان مثال در یک سالگی، بخش های استخوانی شدن در شانه ها، کف دست، بالای ران و کف پا قرار دارند. از دو سالگی بخش های استخوانی شدن دیگری در استخوان های شانه، آرنج، کف دست، بالای ران، زانو و کف پا تشکیل می شود.

رشد زبانی

در بیشتر موارد، برای والدین و اطرافیان کودک، رشد زبانی کودک از همه جنبه های روانشناسی رشد، اهمیت بیشتری دارد. رشد زبانی در کودکان سالم تقریباً همزمان با شکل گیری جنبه های دیگر از جمله مراحل رشد ذهنی کودک، اتفاق می افتد. کودک در سنین ابتدایی زندگی کم کم یاد می گیرد که صحبت کند و با اطرافیان ارتباط برقرار کند. آن ها به تدریج متوجه می شوند كه شيوه هاي ساده ارتباط مانند گريه كردن يا استفاده از اشاره، دیگر قابل قبول نيست و از اين راه نمي توانند مورد پذیرش همسالان خود قرار بگيرند يا به خوبي با بزرگسالان ارتباط برقرار كنند. بنابراين سعي مي كنند حرف زدن خود را به سرعت بهبود دهند. کودکان علاوه بر این که بطور مداوم، کلمات جدیدی یاد می گیرند، با رشد سن و گذراندن مراحل رشد ذهنی نیز، متوجه می شوند که زبان و تکلم، یک ابزار مهم برای ارتباط برقرار کردن با انسان های دیگر است. این موضوع را می توان یکی از مراحل رشد ذهنی کودک در نظر گرفت. در برخی موارد ممکن است این روند دچار اختلال شود، بنابراین شناخت اختلالات گفتاری کودکان، برای درمان به موقع آن ها از طریق گفتار درمانی، اهمیت بسزایی در روانشناسی رشد دارد.

عوامل زیادی در رشد گفتار و زبان كودك اهمیت دارند كه قطعاً مهم ترين آن ها، خانواده و محيط كودك مي باشد. خانواده به عنوان اولين كانوني كه فرد در آن قرار مي گيرد اهمیت بسیار زیادی در گذراندن مناسب مراحل رشد ذهنی کودک دارد. نهاد خانواده یکی از تأثیرگذارترین فاکتورها در شکل گیری سرنوشت اشخاص است و به همین دلیل نباید از ضرورت سلامت و عملکرد مناسب آن چشم پوشی کرد. عواملي مثل شخصيت والدين، سلامت رواني و جسماني آن ها، شيوه هاي تربيتي خانواده، شغل و تحصيلات والدين، وضعيت اقتصادي و فرهنگي، محل سكونت، حجم و جمعيت خانواده، روابط اجتماعي خانواده و متغیرهای دیگری در خانواده وجود دارند كه همگی بر جنبه های مختلف رشد و تکامل کودک تأثیر می گذارند. این جنبه ها شامل: شخصيت فرزند، سلامت رواني و جسماني او، آينده شغلي، تحصيلي، اقتصادي، سازگاري اجتماعي و فرهنگي، تشكيل خانواده او و غيره می باشند. مطالعات انجام شده درمورد رشد زبانی کودک، نقش بنيادي مشاركت والدين در رشد و تکامل كودك و تأثير كيفيت و كميت تعامل گفتاري بين والدين و كودكان بر رشد زبانی كودكان را، ثابت كرده اند.

رشد عاطفی

رشد عاطفی کودک؛ در روانشناسی رشد کودک به معنای درک احساسات افراد توسط کودک می باشد و شامل هیجانات، احساسات و عواطفی هستند که هم به شکل مثبت از جمله اعتماد به نفس، شادی، خودباوری و غیره، و هم به شکل منفی مثل اندوه، خشم، اضطراب، خودکم بینی و ... در کودک مشاهده می شود. در واقع، احساسات و عواطف، حالت هایی هستند که در همه ما وجود دارند و هدف اصلی رشد عاطفی کودک در روانشناسی رشد، ایجاد تعادل در آن هاست. برای رشد صحیح این جنبه والدین باید محبت و امنیت روانی را برای فرزندان خود فراهم کرده و در همه حال حامی آن ها باشند.

عواطف از همان اوایل زندگی در کودک بروز می کنند، ولی نشانه های آنها در دوران کودکی با دوران بزرگسالی متفاوت خواهد بود. نوزاد موقع تحریک یک وضعیت خاص، هیجاناتی از خود نشان می دهد که با توجه به آن می توان تشخیص داد که آیا تحریک برای او خوشایند یا ناخوشایند بوده است. کم کم و با مراحل رشد ذهنی کودک، احساس ترس، خشم، خوشحالی و ناراحتی او را می توان به وضوح مشاهده کرد. کودک در سنین مختلف حساسیت مختلفی نسبت به محرک ها دارد که ممکن است در مراحل گوناگون رشد واکنش ثابتی نسبت به آن ها نداشته باشد. اما بطور کلی، اغلب حالات عاطفی در هنگام ورود کودک به مدرسه در او وجود دارد.

رشد شناختی

رشد شناختی کودک؛ به معنی رشد و پرورش فعالیت ‌های شناختی مثل زبان، تفکر، توانایی استدلال و حافظه است که یادگیری و شناخت محیط و پدیده ها را امکانپذیر می کند. روانشناسی رشد و به ویژه روانشناسی رشد کودک اعتقاد دارد که برای رشد شناختی کودک در مسیر درست، باید محیطی مناسب را برای پرورش کنجکاوی، یادگیری و افزایش خلاقیت او ایجاد کنیم.

در حقیقت کودکان با دستکاری محیط، بصورت ناخودآگاه به کسب تجربه جدید و ایجاد دانش می‌ پردازند و رشد شناختی را پله پله تجربه می ‌کنند. هر یک از مراحل از لحاظ کیفی متفاوت بوده و شیوه‌ های منحصر بفردی را شامل می شود که در نهایت به شکل گیری کامل این جنبه از رشد منجر خواهد شد.

جالب است بدانید که این مرحله از مراحل رشد و تکامل کودک، به دلیل تأثیر عمیقی که بر بزرگسالی او دارد باید با نظارت کامل والدین انجام شود. به این منظور در رشد شناختی کودک باید به دو نکته توجه کنید: اول اینکه از مراحل این جنبه از رشد اطلاع کافی داشته باشید، و دوم اینکه در صورت نیاز از افراد متخصص مثل روانشناس کودک برای تجزیه و تحلیل رفتارهای شناختی کودک استفاده کنید.

رشد اجتماعی

رفتارهای اجتماعی اساس زندگی هر شخص را تشکیل می دهد و رشد اجتماعی در نهایت موجب شکوفایی رشد عقلانی افراد خواهد شد. رشد اجتماعی در روانشناسی رشد یعنی به سطحی از مهارت ها در روابط اجتماعی برسیم که بتوانیم با مردم به راحتی زندگی کنیم، ارتباط بگیریم و سازگاری داشته باشیم. توانایی اجتماعی شدن در کودکان با کسب مهارت گفتگو ارتباط مستقیم دارد. کودکان در سال های دوم و سوم زندگی به سرعت رشد می کنند و با توجه به کسب مهارت های تازه به سراغ انجام فعالیت های حرکتی گوناگون می روند. کودکان در سنین پایین از این که می توانند بعضی از کارهای خود را به تنهایی و بطور مستقل انجام دهند، احساس شادی و پیروزی می کنند. اگر پدر و مادرها به آنها این فرصت را ندهند، احتمال اینکه  فرزندان نسبت به توانایی و ظرفیت خود احساس شک و تردید کنند، وجود دارد. این دوره از مراحل رشد و تکامل کودک در روانشناسی رشد کودک، مرحله تازه ای برای گسترش و رشد اعتماد به نفس خردسالان در روابط به شمار می رود که ابتدا با استفاده از ارتباط با خانواده و سپس بازی با همسالان شکل خواهد گرفت. به عبارت دیگر وقتی بزرگسالان و همسالان به کودکان کمک می کنند ارتباط بین آنها جزئی از تفکر کودکان می شود. در نهایت، درونی ساختن این ویژگی ها در روانشناسی رشد به کودکان این امکان را می دهد تا جهت هدایت افکار و اعمال خود و همچنین یادگیری مهارت های جدید، از این زبان درونی استفاده کنند. به این ترتیب مراحل رشد ذهنی کودک از جمله رشد اجتماعی کودک به بهترین شکل صورت می گیرد.

رشد شخصیتی

شخصیت انسان همان واکنش های روانی و جسمانی اوست که در برخورد با موقعیت های مختلف از خود بروز می دهد. تعدادی از این ویژگی ها به صورت ذاتی و از ابتدای تولد در کودک وجود دارند که می توان آن ها را صفات ژنتیکی نامید که از والدین به کودک می رسد. در حقیقت، ژنتیک عامل مهمی در رشد و شکل گیری شخصیت فرزندان است. به علاوه، هنگامی‌که کودکان در حال یادگیری و تقلید از رفتار شما هستند، شما به تنها عامل تأثیرگذار در رشد شخصیت فرزند خود تبدیل می شوید.

ولی غیر از این موارد، فاکتورهای دیگری از قبیل عوامل محیطی هم، در رشد شخصیتی کودکان تأثیرگذار هستند. بین سنین سه تا شش سالگی، شاهد شکل گیری شخصیت کودک هستیم و این دوران بهترین زمان برای انتقال و آموزش برخی از ارزش ها به فرزندان است که می تواند او را به شخصی با ویژگی های مثبت تبدیل کند. به همین دلیل است که روانشناسی رشد کودک 3 ساله، روانشناسی رشد کودک 4 ساله و روانشناسی رشد کودک 6 ساله، در مراحل رشد و تکامل کودک جایگاه ویژه ای دارند. برخلاف ژنتیک که یک عامل غیرارادی است و بدون آنکه شما یا کودک انتخاب کرده باشید، صفاتی را در او به وجود می آورد، شما می توانید عوامل محیطی را تحت کنترل قرار داده و نقش مهمی در تربیت و رشد شخصیت فرزند خود ایفا کنید.

کلام آخر:

پدر و مادر گرامی، قبل از هر چیز، به شما تبریک می گوییم که برای رشد و آینده کودکان خود، در قبال خود، فرزندتان و جامعه احساس مسئولیت می کنید. کودک پلاس، بر اساس وظیفه اجتماعی خود، با بهره گیری از تیم تولید محتوای متخصص در حوزه روانشناسی کودک و نوجوان، تلاش می کند با ارتقای دانش والدین، نقشی هر چند کوچک، در راستای ساختن جامعه ای سالم داشته باشد. کودک پلاس، با ارائه اسباب بازی های فکری، آموزشی و سرگرمی متناسب با سنین مختلف کودکان شما، در کنار شما می باشد. به پاس اعتماد شما، قبل از اقدام به خرید، کافیست با کارشناسان ما تماس گرفته و از مشاوره خرید رایگان استفاده کنید. همکاران ما، بدون در نظرگرفتن منافع مالی، با اولویت قرار دادن دغدغه والدین عزیز، شما را برای داشتن بهترین انتخاب، همراهی می کنند.